Capelle aan den IJssel dankt haar naam aan een “Cappel” , die stond op de plaats van of nabij de huidige Dorpskerk (1593) aan de Kerklaan. De vroegste vermelding van ‘Capel op tie Yssel’ betreft een akte uit de jaren 1276-1280. Sinds die tijd komt de naam in oude stukken en kaarten onder andere voor als: Cappel, Kappel, Capelle, Cappelle, Kapelle, Kappelle, Kapelle ZH, Dorp Cappelle, Dorp Capelle, Dorp Kappelle, Capelle op den JJssel, Capelle op d’ JJssel, Cappelle op d’ JJssel, Capelle aid JJssel, Cappelle aid JJssel, enz., enz.. Van eenheid in de spelling is geen sprake, zo blijkt.
In 1350 viel het ambacht Moordrecht in drie ambachten uiteen: Moordrecht, Nieuwerkerk en Capelle. De ambachten vielen aanvankelijk onder de bisschoppen van Utrecht, later onder de graven van Holland. Een aparte leen werd gevormd door het ‘Huis (Slot) met hofstede te Capelle’ met de daarbij behorende rechtsmacht over het 144 morgen groot bijbehorende gebied. Het Huis (eerst een ontginningshoeve, later een kasteel) was tevens residentie van “den heer” en grensde aan het ambacht Capelle. Er hebben tenminste vier huizen gestaan. Het meest indrukwekkend was het laatste kasteel dat de bekende Rotterdamse koopman, bankier en bouwheer Johan van der Veeken (1548-1616) liet bouwen tussen 1612 en 1615. Door vererving en verkoop kwam het kasteel later in bezit van verschillende aanzienlijke en gefortuneerde Rotterdamse families. De laatste vrouwe van Capelle, Elisabeth Maria van Neck, verkocht op 1 april 1797 het kasteel aan Jan Machiel Schmidt en Arnoldus de Groot, die de inboedel veilden en het gebouw in 1798 lieten afbreken. Schmidt verkocht op 17 september 1801 het gebied van het (gesloopte) Slot inclusief de opstallen aan Jacob Cornelis Jantzon van Erffrenten. Momenteel resteren alleen nog de oude slotgrachten en, op enige afstand, het Dief-en duifhuisje uit de 16e eeuw.
Volgens het reglement van bestuur ten plattelande voor Zuid-Holland, werden in 1816 het ambacht Capelle en het Slot te Capelle tot één gemeelue samengevoegd, die de naam ‘Capelle aan den JJssel en het Slot’ kreeg. Op 1 april 1817 werd deze bestuursvorm effectief. In verband met waterstaatkundige aangelegenheden werd het ambacht Capelle met zijn bestuur gehandhaafd tot 1862. De taken van het ambacht werden toen overgenomen door het Hoogheemraadschap van Schieland, de polders en de gemeente Capelle. Sinds de invoering van de Gemeentewet van 1851 luidde de officiële naam voortaan: Gemeente Capelle aan den JJssel (zonder ‘en het Slot’). Na 1854 werd in het randschrift van het gemeentezegel de naam echter vastgelegd als Cappelle op d’ JJssel. Deze naam werd op uitgaande gemeentelijke stukken en akten van de burgerlijke stand tot februari 1924 gebruikt. Na die tijd werd weer de officiële naam gebruikt: Capelle aan den IJssel.
